Đình Yên Thái

Đình Yên Thái ở số 8 ngõ Tạm Thương, phường Hàng Gai, quận Hoàn Kiếm, thành phố Hà Nội. Đây nguyên là đất thôn Yên Thái, tổng Tiền Túc. Giữa thế kỷ 19 đổi thành tổng Thuận Mỹ, huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Nội.

Từ hồ Hoàn Kiếm, khách tham quan đi theo trục đường Hàng Gai, Hàng Bông đến số nhà 40, rẽ phải chừng 100m nhìn thấy hai cây đa cổ thụ xum xuê là đến đình. Đình Yên Thái thờ bà Ỷ Lan, một nhân vật đã đi vào huyền thoại trong lịch sử của dân tộc ở thế kỷ 11 - 12. Có nguồn tài liệu cho biết Ỷ Lan tên thật là Lê Thị Yến, có tài liệu ghi chép là Lê Thị Mênh, tên thụy là Phù Khánh Linh Nhân Thái Hậu, người hương Thổ Lỗi, nay là vùng Dương Xá (Gia Lâm) và xung quanh. Xuất thân trong một gia đình nông dân nghèo, Ỷ Lan là một cô gái xinh đẹp và hay lam hay làm, hái dâu, chăn tằm, quay tơ, dệt lụa.

Bấy giờ Lý Thánh Tông đã 40 tuổi mà chưa có con trai nối dõi, nhà vua và triều đình rất buồn phiền, thường đi cầu tự ở các đền, chùa. Một hôm, trăm quan rước rước xe vua Lý Thánh Tông đi cầu tự ở chùa Dâu (Thuận Thành, Bắc Ninh). Khi vua đến Thổ Lỗi, nhân dân các làng ven đường trai gái già trẻ đều đổ ra xem rước vua, riêng cô Yến hái dâu thì lại khác thường, lòng cô dửng dưng trước đám rước vua. Xa xa, tiếng chuông, tiếng trống khua vang, quân lính hò hét, nhân dân hò reo, cô vẫn không ngừng tay hái dâu. Tới khi kiệu vua tới gần, mọi người xem rước cô mới dừng tay chốc lát, chỉ đứng tựa gốc cây, mắt lơ đãng nhìn xa. Thấy một cô thôn nữ một mình thấp thoáng trong ngàn dâu xanh, Lý Thánh Tông thấy làm lạ, sai quân lính đòi cô đến trước xe hỏi chuyện. Cô Yến trả lời lưu loát, thông minh và ăn nói dịu dàng. Vua truyền đưa cô về kinh (Thăng Long), sai xây cung điện riêng cho cô ở (tương truyền sau này là chùa Kim Cổ, nay ở 72 phố Đường Thành), gọi là cung Ỷ Lan - cái tên “dựa gốc lan” là để ghi nhớ sự tích nhà vua gặp người đẹp tựa gốc cây ngày nào.

Ít lâu sau, Ỷ Lan sinh con trai. Nàng được tôn làm Ỷ Lan nguyên phi (đứng đầu các phi) chỉ sau Hoàng hậu. Con trai Kiến Đức được lập làm Hoàng Thái Tử.  Năm 1069, Lý Thánh Tông cùng Lý Thường Kiệt cất quân đi đánh Chiêm Thành, vua giao cho Ỷ Lan trông coi việc triều chính.

Hiện nay chưa tìm được tư liệu nào ghi rõ chính xác năm xây dựng ngôi đình Yên Thái thờ Ỷ Lan. Song căn cứ vào 7 đạo sắc phong có tại đình, sắc có niên đại sớm nhất là Cảnh Hưng thứ 14 (1753), sắc muộn nhất là năm Khải Định thứ 9 (1924) thì có thể đoán định đình Yên Thái phải được xây dựng trước đó hàng trăm năm. Theo tương truyền ởđịa phương, việc thờ cúng bà Ỷ Lan ở đình Yên Thái có từ sau khi bà mất. 

Quy mô kiến trúc chính của đình được xây dựng kiểu chữ “công” (I). Nghệ thuật kiến trúc đáng quan tâm hơn cả, tập trung ở ba gian Tiền đình với bộ khung vì kèo. Bốn bức cốn nách phía trước là tác phẩm chạm khắc độc đáo với thủ pháp chạm nổi, chạm lộng đề tài truyền thống tứ linh (long, ly, phượng, mã), rồng cuốn thuỷ. Một gian Ngoại cung (ống Muống), kiến trúc mới đơn giản, nối liền với 3 gian Hậu cung. Hậu cung xây tường bưng kín ba bờ, phía trước tạo ra hai mái giống như Tiền đường, bộ khung đỡđơn giản. Gian chính giữa đặt tượng thờ bà Chúa tức Thánh bà Linh Nhân - Ỷ Lan, bên trái thờ tượng Mẫu, bên phải thờ Phật.

Đình đã trải qua nhiều lần tu bổ. Bài ký ghi trên bia “Báo ơn công đức” đắp tại đình ghi: “Đình được tu bổ năm Tự Đức thứ 10 (1857), đến năm 1926, đình được làm thêm Ngoại cung (Ống muống). Năm 2000, nhân dịp Kỷ niệm 990 năm Thăng Long - Hà Nội, đình lại được tu sửa một số bộ phận kiến trúc khác.

Lễ hội truyền thống được tổ chức hằng năm, để kỷ niệm ngày sinh 15/3 đến 17/3 âm lịch, ngày hoá 23/7 đến 25/7 âm lịch của Thái hậu. 

Đình Yên Thái đã được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia năm 1995.