NGHỆ THUẬT TÒ HE - SÁNG TẠO VÀ PHÁT TRIỂN

Khi xưa, mỗi dịp Tết Trung thu, những con giống nhỏ xinh bằng bột được bày bán khắp các phố phường Hà Nội và nhiều tỉnh đồng bằng Bắc Bộ, đây là món đồ chơi được trẻ em yêu thích. Các mâm cỗ trông trăng muốn trở nên lộng lẫy, bắt mắt cũng không thể thiếu những con giống bột sặc sỡ này. Ngoài ra, con giống bột còn đóng vai trò tâm linh, phục vụ các sinh hoạt tín ngưỡng, tôn giáo của người Việt. 

Vào khoảng những năm 80 của thế kỷ XX, do một số nguyên nhân như nguyên vật liệu khan hiếm, sự cạnh tranh với đồ chơi ngoại nhập cộng thêm việc các nghệ nhân có tuổi qua đời mà chưa kịp truyền lại nghề cho con cháu.., nên những con giống bột tại Hà Nội dần bị mai một và lui vào dĩ vãng.

Tuy nhiên, trong nhiều năm trở lại đây, với sự nỗ lực của nhà nghiên cứu Trịnh Bách và nghệ nhân Đặng Văn Hậu, những con giống bột đang dần được khôi phục. Hai con người cùng chung đam mê, chí hướng, mong muốn bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Hai chú cháu Trịnh Bách và Đặng Văn Hậu đã dò hỏi khắp nơi, mất rất nhiều thời gian mới tìm được đúng những nghệ nhân xưa. Ông Trịnh Bách chia sẻ: “Năm 2017 Hậu báo tin tìm được người là truyền nhân cuối cùng của con giống bột Đồng Xuân là bà Phạm Nguyệt Ánh. Bà cho mượn 1 bộ dụng cụ gồm mười mấy thứ dùng để làm con giống bột ngày xưa. Không thể nặn bằng tay, phải có những dụng cụ này mới làm được”. Về cơ bản, con giống bột tại miền Bắc chia ra làm 3 phong cách: phong cách Phú Xuyên, phong cách Đồng Xuân và phong cách Phố Khách.

Con giống bột tại Xuân La, Phú Xuyên được làm bằng bột nếp nhuộm với các nguyên liệu thiên nhiên rồi nấu chín. Sau khi nặn xong sẽ hấp lại con giống cho bóng đẹp. Đề tài của con giống bột Phú Xuyên thường gắn với cuộc sống con người ở làng quê như trâu, bò, lợn, gà, ấm trà, đầu sư tử Trung Thu... Trẻ em sau khi chơi xong, có thể ăn được luôn.

Con giống bột Đồng Xuân tại Hà Nội do người dân ở phố Hàng Mã, Hàng Lược, Hàng Đường, Đồng Xuân chế tác, phổ biến được làm bằng bột nếp trộn với bột hoành tinh, nhuộm bằng phẩm màu, sau khi nặn xong sẽ quang dầu bóng để có thể bảo quản được trong nhiều năm. Loại con giống này chỉ có chức năng là đồ chơi và đồ trang trí chứ không ăn được. Đề tài con giống bột Đồng Xuân rất phong phú như: các loại hoa quả, bộ Lục, cá chép, cá vàng, tôm, cua, voi, rắn, hổ, chuột.., những cảnh sinh hoạt của con người như cậu bé chăn trâu thổi sáo, người chèo thuyền hoa, trẻ em rước rồng múa sư tử.

Con giống bột Phố Khách do người Hoa Kiều ở phố Hàng Buồm, Mã Mây chế tác, tuy có nguyên liệu tương tự con giống bột Đồng Xuân nhưng kỹ thuật chế tác tinh xảo, tỉ mỉ hơn. Đề tài con giống bột Phố Khách thường thiên về thần thoại như Tứ Linh, Nghê hí châu, Sư tử hí cầu, cá chép hoá rồng,..các nhân vật trong văn học Trung Hoa như Tôn Ngộ Không, Quan Công, Trương Phi, Lưu Bị... Tới những năm 60 của thế kỷ XX,  để tiện cho việc phơi khô sản phẩm và trưng bày, con giống bột Phú Xuyên được cải tiến cắm vào quê tre, là tiền thân của những con giống được bày bán phổ biến ngày nay với tên gọi “Tò He”.

Phân biệt giữa các loại con giống bột, nghệ nhân Đặng Văn Hậu cho biết: “So với những nghiên cứu của tôi và chú Bách thì con giống bột Phố Khách thường có cái kẹp bằng đồng, còn con giống bột Đồng Xuân là con giống trơn, những phong cách hoàn toàn khác hẳn nhau. Con giống bột Phú Xuyên làm hoàn toàn ngẫu hứng, mỗi người làm phong cách khác nhau. Nhưng về đặc điểm thì con giống bột Phú Xuyên làm trên vòng tre, bột làm bằng bột gạo tẻ. Con giống bột Đồng Xuân lại có màu trầm hơn vì không được hấp qua. Mỗi loại chỉ cần nhìn qua là biết có sự khác nhau”.

Với tâm huyết của nhà nghiên cứu Trịnh Bách, nghệ nhân con giống bột Đồng Xuân Phạm Nguyệt Ánh, nghệ nhân trẻ Đặng Văn Hậu…, những con giống bột khi xưa dường như bước ra từ quá khứ, khiến cho những người con thuộc thế hệ đi trước ngậm ngùi, xúc động hồi tưởng lại kỷ niệm thời thơ ấu. Không chỉ vậy, thế hệ trẻ ngày nay cũng bày tỏ sự thích thú với món đồ chơi độc đáo này, càng thêm tự hào về một nền văn hoá Việt Nam rực rỡ, giàu bản sắc dân tộc.

Nhân dịp hưởng ứng Lễ hội Thiết kế sáng tạo năm 2023, Ban quản lý hồ Hoàn Kiếm và phố cổ Hà Nội phối hợp với nhà nghiên cứu Trịnh Bách và nghệ nhân Đặng Văn Hậu tổ chức trưng bày giới thiệu nghệ thuật con giống bột với chủ đề “Nghệ thuật Tò he – Sáng tạo và phát triển” tại Trung tâm Thông tin Văn hóa Hồ Gươm. Thời gian từ ngày 17/11/2023 đến hết ngày 25/11/2023.

                                                                                                               Thực hiện: Ban quản lý hồ Hoàn Kiếm và phố cổ Hà Nội